Written by: Diya Bajracharya - 23021, Grade XI
Posted on: 16 December, 2021
छठ ऐतिहासिक रूपमा भारतीय उपमहाद्वीपमा बसोबास गर्ने एक प्राचीन हिन्दू वैदिक पर्व हो । यो पर्व विशेष गरी भारतीय राज्य बिहार, झारखण्ड र नेपालको दक्षिणी भागमा मनाइएको देखिन्छ । छठ पर्व वा छठ पूजा कार्तिक शुक्ल पक्षदेखि कार्तिक शुक्ल सप्तमीसम्म मनाइने चार दिने लोक पर्व हो । दिपावलीको छ दिनपछि यो पर्व मनाइन्छ । छठ वैदिक कालदेखि भारतमा मनाइने बिहारको एक प्रसिद्ध पर्व हो । षष्ठी तिथिको प्रमुख व्रत मनाउने भएकाले यस पर्वलाई छठ भनिन्छ ।
छठ पूजाको समयमा गरिएका प्रार्थनाहरू सौर्य देवता र सूर्यप्रति समर्पित छन् । सूर्य हरेक प्राणीले देख्न सक्ने देवता हुन् । सूर्यदेव पृथ्वीका सबै प्राणीहरूको जीवनका आधार हुन् । सूर्यदेवको साथमा यस दिन छठी माताको पनि पूजा गरिन्छ । वैदिक ज्योतिषअनुसार छठी मैया वा छठी माताले सन्तानको रक्षा गर्नुका साथै उनीहरूलाई दीर्घायु प्रदान गर्दछिन् । याे प्रार्थनाले पृथ्वीमा जीवनका प्रशस्तताहरू प्रदान गरेकामा कृतज्ञता प्रकट गर्दछ र निश्चित मनोकामनाहरू प्रदान गर्न अनुरोध गर्दछ । छठी माता, आमा, देवी र सूर्यकी बहिनीलाई यस पर्वकी देवीका रूपमा पूजा गरिन्छ । यो रीति चार दिनभन्दा बढी मनाइन्छ । यसमा पवित्र स्नान, व्रत र पिउने पानी (व्रत) बाट अलग रहनु, पानीमा उभिएर प्रसाद (प्रार्थना, भेटी) र अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ चढाउनुलगायतका कार्य समावेश छन् । याे अवधिमा व्रतबन्धीले ३६ घण्टा व्रत बस्छन् । याे अवधिमा उनीहरूले पानीसमेत पिउँदैनन् ।
छठ पूजा चार दिनसम्म चल्ने लोक पर्व हो । यसको सुरुवात कार्तिक शुक्ल चतुर्थीबाट हुन्छ र कार्तिक शुक्ल सप्तमीबाट अन्त्य हुन्छ । छठ पर्वको पहिलो दिन लाई नहाखाए भनिन्छ । याे दिन पहिले घर सफा र पवित्र पारिन्छ । त्यसपछि व्रतालुहरू नजिकैको नदी वा पोखरीमा गएर सफा पानीमा स्नान गर्छन् । याे दिन व्रतालुहरू एकपटक मात्र खान्छन् । यो खाना काँस वा माटाका भाँडाकुँडामा पकाइन्छ । पर्वको दोस्रो दिनलाई खरना वा लोहन्दा भनिन्छ । यस दिन व्रतालुहरू पुरै दिन व्रत बस्छन् । साँझपख गुँड र उखुको रस प्रयोग गरी खिर तयार गरिन्छ । एउटै घरमा एक्लै बस्दै आएका सूर्यदेवलाई नैवेद्य दिएर फेरि यी दुई कुरा लिइन्छ । छठ पर्वको तेस्रो दिनलाई सन्ध्या अर्घ्य भनिन्छ । परिवारका सबै सदस्यहरू मिलेर उपासनाको लागि तयारी गर्छन् । छठ पूजाका लागि ठेकुवा, कचवनिय (भातकाे लड्डु) जस्ता विशेष प्रसादहरू बनाइन्छन् । पूजाका लागि बाँसबाट बनेको एउटा टोकरीमा पूजा सामग्री राखिन्छ । पाँच प्रकारका फलफूल र अन्य पूजा सामग्री लगेपछि दाउरामा राखेर घरका मान्छेलाई हातले लगेर छठ घाटमा लगेर राख्ने गरिन्छ । यस पर्वमा शुद्धताको विशेष ख्याल गरिन्छ । यस सम्पूर्ण कार्यक्रममा महिलाहरू प्रायः घाटमा गएर छठी माताको गीत गाउँछन् । बिहान छठ पूजाको अन्तिम दिन सूर्य भगवान्लाई अर्घ दिने गरिन्छ । यस दिन सूर्योदयअघि नै अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ दिन भक्तहरू नदी किनारमा जानुपर्ने हुन्छ । यसपछि सन्तानको सुरक्षा र सम्पूर्ण परिवारको सुखशान्तिका लागि छठी माताबाट आशीर्वाद खोजिन्छ । पूजापछि भक्तजनले काँचो दुध पिउँछन् र व्रत ताेड्नका लागि परान वा पराना भनिने प्रसाद अलिकति खान्छन् ।
नेपाल र भारतमा धेरै पर्वहरू मनाइन्छन् र ती प्रत्येकको फरक फरक विश्वास रहेकाे देखिन्छ । त्यसै गरी छठ पूजा पनि एक हो ।
