Written by: Shreya Joshi - 25049, Grade XI
Posted on: 01 March, 2024
विशाल हिमालयले घेरिएको नेपाल प्राकृतिक स्रोत, विशेषगरी पानीमा धनी छ । नेपाल नदीहरू, तालहरू र ग्लेसियरहरूले भरिएको छ र यी स्रोतहरूले प्रशस्त पानीको प्रदर्शन गर्दछ। अग्ला पहाडहरूबाट पग्लने हिउँले इन्धनको पानीको यो जटिल प्रणाली, तलको उपत्यका र मैदानहरूलाई पोषण गर्ने निरन्तर तल बग्छ। नेपालमा जलस्रोतको धेरै सम्भावना छ जसले विभिन्न क्षेत्रहरूमा देशको विकासका लागि धेरै अवसरहरू प्रदान गर्दछ । जलविद्युत उत्पादनदेखि लिएर कृषिका लागि बालीमा पानी लगाउनेसम्म, वन्यजन्तुलाई सहयोग गर्नेदेखि बढ्दो सहरका आवश्यकताहरू पूरा गर्न जलस्रोत नेपालको सामाजिक-आर्थिक विकासका लागि महत्त्वपूर्ण छ ।
नेपालमा जलविद्युतले अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन, ऊर्जा सुरक्षित राख्न र समुदायको विकासमा मद्दत गर्दछ । जलविद्युतले घर, कलकारखाना र खेतीपातीका लागि सस्तो विद्युत दिन सक्छ। नेपालमा जलविद्युतको प्रयोगले अन्य देशको बिजुलीमा कम निर्भर हुन मदत गर्न सक्छ, जुन कहिलेकाहीँ प्राप्त गर्न गाह्रो हुन सक्छ। यसले जलवायु परिवर्तनका कारण हुने समस्याहरू समाधान गर्न सक्छ । नेपालले भारत र बङ्गलादेश जस्ता नजिकका देशहरूमा अतिरिक्त बिजुली बेच्न सक्छन् । यसले नेपालको लागि पैसा ल्याउन र क्षेत्रमा मित्रतालाई बलियो बनाउन सक्छ ।
नेपालमा लगभग ६००० नदीहरू छन् । प्रति वर्ष यी नदीहरूबाट लगभग २२० अर्बको पानी बगिरहन्छ । नेपालमा जलविद्युतको धेरै क्षमता छ, जसलाई ८३००० मेगावाटको रुपमा अनुमान गरिएको छ र जसमा ४२००० मेगावाट प्रयोग भइरहेको छ । यसले विश्व जलस्रोतको क्षमताको २.२७% लाई प्रतिनिधित्व गर्दछ । नेपालले आफ्ना १० ठुला नदी र तिनका साना भागबाट ७२ हजार मेगावाटभन्दा बढी जलविद्युत उत्पादन गर्न सक्ने देखिएको छ । एउटा अध्ययनले प्रत्येक नदी बेसिनमा जलविद्युत आयोजनाहरूको लागि उत्कृष्ठ स्थान र आकारहरू पनि फेला पारेको छ।
नेपालले थप जलविद्युत उत्पादनमा राम्रो गरिरहेको छ । सन् २००५ मा ५५६.८ मेगावाट पुगेको छ । सरकारले निजी कम्पनी र विदेशी लगानीकर्तालाई थप जलविद्युत आयोजना निर्माणमा लग्न प्रोत्साहन गर्ने नियम पनि बनाएको छ । सन् २०२२ मा नेपालको कुल विद्युत उत्पादन क्षमता २१९१ मेगावाट थियो । आर्थिक वर्ष २०२० - २१ मा लगभग ८.९ ट्रिलियन घण्टा बिजुली उपलब्ध थियो, जसमा करिब ३६.५ % ऊर्जा उत्पादखारूबाट आएको थियो र ३२% भारतबाट आयात भएको थियो । करिब ४४ % बिजुली घरबाट, ३७% उद्योग, ७% व्यापार र बाँकी खेतीपाती र अन्य काममा प्रयोग हुने गरेको थियो । विद्युत घत लज्भाग १६% थियो र ०.७ % मात्र भारतलाई बेचेको हुन्थ्यो । जुन २०२२ देखि भारतमा नेपालको बिजुली निर्यातमा उल्लेख बृद्वि भएको छ, र यसले नेपालको जलविद्युत उत्पादनमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउन सकेको छैन । मार्च २०२१ को मध्यसम्म ९३% जनसङ्ख्याले बिजुली प्राप्त गर्न पाएका थिए र वैशाख २०२२ को सुरुवतमा प्रति व्यक्तिले ३२५ किलोवाट प्राप्त गरेको थियो।
प्रचुर सम्भावना हुँदाहुँदै पनि नेपालमा जलविद्युत निर्माणका चुनौती पनि छन् । राजनीतिक समस्या, कमजोर सङ्गठन, पर्याप्त पैसा नपुगेको, प्राविधिक समस्या र समाज र प्रकृतिमा पर्ने असर जस्ता कुराहरूलाई सावधानीपूर्वक व्यवस्थापन गर्न आवश्यक छ । यसको लागि राम्रो योजनाहरू, सँगै काम गर्ने, नियमहरू र पानी र ऊर्जा आपूर्तिहरू राम्रोसँग हेरचाह गर्न आवश्यक छ।
संक्षेपमा भन्नुपर्दा, नेपालको राम्रो भूगोल र प्रशस्त पानीका कारण जलविद्युत विकासको ठूलो सम्भावना छ । देशले आफ्ना नदीहरूबाट ७२००० मेगावाटभन्दा बढी जलविद्युत प्रयोग गर्न सक्छ, जसले आर्थिक वृद्धि, ऊर्जा सुरक्षा र वातावरणलाई मद्दत गर्न सक्छ। राजनीति, पैसाको समस्या, प्राविधिक समस्या र यसले समाज र प्रकृतिलाई कसरी असर गर्छ जस्ता चुनौतीहरू छन् । सफल हुन नेपाललाई यी चुनौतिहरू व्यवस्थापन गर्न राम्रो योजना, मिलेर काम गर्ने र नियमहरू चाहिन्छ । यसो गर्दा नेपालले आफ्नो जलविद्युतको प्रयोग आफ्नै ऊर्जा आवश्यकताहरू पूरा गर्न र छिमेकीहरूलाई पनि मद्दत गर्न सक्छ ।
स्राेत अनलाइन
